Poslanice Velike narodne skupštine iz Subatice

Na današnji dan prija 104 godine sedam hrabri i obrazovani žena dobilo je pravo glasa na Velikoj  narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostali Slovena  koja je održana u Novom Sadu 25. novembra 1918. godine. Tada su poslanici i poslanice glasali za prisajedinjenje Bačke, Baranje, Banata i Srema Kraljevini Srbiji. Rič je  o: Milici Tomić iz Novog Sada, Mari K. Jovanović iz Pančeva, Katici Rajčić, Olgi Stanković, Anastaziji Tazi Manojlović, Mari Malagurski i Magdaleni Mandi Sudarević, sve iz Subatice.

Ovi pet Bunjevki i Srpkinja iz Subatice koje su učestvovale 25.novembra 1918.godine na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostali Slovena koja je održana u Novom Sadu ostale su zaboravljene,  neistražene, o njevim životima se malo zna. Rič je o ženama koje su bile političarke, književnice i humanitarke. Začetnice ženskog pokreta u Subotici.

Najpoznatija Subotičanka tog vrimena cigurno je bila Mara Malagurski Đorđević (1894-1971).

Književnica, etnografkinja, istaknuta kulturna radnica u prvim decenijama dvadesetog vika pripadala je malobrojnim, energičnim ženama koje vode aktivan život.Nije imala dice i u period između dva rata je bila veoma aktivna, al se nakon Drugog svitskog rata povlači iz iz javnog života. Emilija Matijević Marjanov, čiji je dida bio Stipan Matijević, a baba-tetka Mara Đorđević Malagurska, sića se Mare ko divne žene, koja je volila dicu i uvik se borila za svoj narod.

“U ovo vrime kod nas se pio đus, puter i pekmez, pravi engleski doručak.Živila je u Beogradu i često je dolazila kod nas i svog brata. Ja sam bila oko pet godina i zapamtila sam je ko divnu ženu.Bila je prava gospođa. Uvik nas je učila i kad smo išli na spavanje izmišljala nam je priče”, kazla uz osmih Emilija Matijević Marjanov.

Mara je bila  pobožna i nikada se nije odrekla navike da nediljom iđe u crkvu. Nakon Drugog svitskog rata familijama Đorđević i Malagurski se oduzimaje imanja, i tada se Mara povukla iz javnog života zajedno sa svojim mužom Dragoslavom Đorđevićem.Živili su skromno i Mara više nije objavila ni jednu knjigu.

“Jeste. Najpoznatije je njezino dilo Vita Đanina.Ona uglavnom opisuje život Bunjevaca u svojim dilima. Moždar malo na komičan način, al je uvik tvrdila da su Bunjevci visoki i crni i da nema lipši muškaraca na svitu”, dodaje sagovornica.

Svoje radove je počela da objavljuje u listu “Neven” 1912.godine. Mara je tada imala 18 godina i pisala pod pseudonimom Nevenka. Svoju prvu novelu “Grgo Dorancija” objavila je u Književnom severu 1925. godine.Napisala je i kraću pridstavu Bunjevački običaji u slikama, Materice, Badnje veče, Prelje, Rakijare, Polivači, Kraljice, Svatovi, izdato u Subotici, 1927. godine. Pridstava je izvedena na dan svičanog otvaranja Bunjevačke prosvetne matice u Subatici 1. januara 1927. godine.
Priselila se u Beograd 1929. godine, di je počela sarađivati u listu Misao. Ode je objavila pripovetku Snaš- Vita Đanina.

Sve što je napisala do 1941. godine, a bilo je u rukopisima, propalo je za vrime rata. Tako je nasto istorijsko – psihološki roman Ničiji, istorijska pripovetka Pajica Kantorov. Netragom je nestala i bogata etnografska građa o Bunjevcima. Istu tematiku obradila je u knjigi Stara bunjevačka nošnja i vez 1940. godine.

Bunjevka o Bunjevcima, naslov je knjige koju je Đorđevićeva objavila 1941. godine.
Učestvovala je u osnivanju Bunjevačke prosvetne matice 1927.godine i ko njena prva pridsidnica priređivala izložbe, pozorišne pridstave i drugo. Međutim, legat bunjevačkom narodu, al svima drugima koji vole književnost nisu samo pripovetke koje je pisala, neg i dila. Zafaljujući Mari Đorđević na kraljevom dvoru se nosila bunjevačka nošnja, tačnije kraljica Marija Karađorđević je dobila na poklon starodnivni bunjevački kostim i obukla ga je na Velikoj sveslovenskoj zabavi Kola srpskih sestara, koja je bila priređena u Beogradu  godine 1934.godine.

“Jeste. Posićivala se sa tadašnjim dvorom, a kasnije je radila i ko dvorska dama.Čak je moju tetku obukla u kraljicu i odvela je na dvor, a i kraljica je nosila bunjevačku narodnu nošnju.Puno je uradila za Bunjevce. Moja cila porodica je radila za svoj narod.Jeste, moj dida, Stipan Matijević,u tim novembarskim danima  1918.godine je prvi progovorio bunjevački. Moždar je niko drugi tribo, al nisu smili i dida se osmilio. Bio je jako strog, al  pravidan i volio je svoju dicu. Jako mi je žao što ga nisam upoznala”, objašnjava Emilija.

Dila Mare Đorđević rata nisu doživila ponovna štampanja, al je Bunjevačka matica iz Subatice 2012.godine štampala Vitu Đaninu i druge pripovetke iz bunjevačkog života.

Mara se bavila i privodilačkim radom i zapaženi su joj privodi Oskara Vajdla.Primljena je u Udruženje književnika 1956.godine.

Magdalena Manda Sudarević (1882-1977)

 Magdalena Manda Sudarević (1882-1977) bila je istaknuta Bunjevka  i supruga Vranje Sudarevića. Bila je aktivna u Dobrotvornoj zadrugi Bunjevaka, i bavila se humanitarnim radom. Pošto je u varoši bio i veliki broj oboleli srpski vojnika koji su 13.novembra 1918.godine došli i slavenskim narodima doneli slobodu, pridsidnica Dobrotvorne zadruge Srpkinja Subotice, Mica Radić pokrenula je akciju pomaga vojnicima. Uređena je bolnica sa 200 kreveta i svim neophodnim sadržajima, a med članicama Odbora koji formiran bile su: Manda Sudarević, Kata Prćić i mnoge druge.

O samom radu, Mande Sudarević se malo zna, osim da je bila angažovana u humanitarnim i kulturnim manifestacijama u Subatici. Njezin suprug,Vranje Sudarević bio je narodni poslanik u Kraljevini SHS i listajući Jugoslovenski dnevnik, naišla sam na niz tekstova u kojima su govori Vranje Sudarevića u cilosti prinošeni i koji se uglavnom odnose na očuvanje bunjevačkog jezika. On se borio da se u Subatici i okolnim mistima di su uglavnom živili Bunjevci zapošljavaje se nastavnici koji divane bunjevački.

Katica Rajčić (1889-1967)

Interesantna je Katica Rajčić (1889-1967) koja je bila supruga Aleksandra Rajčića, koji je kasnije izabran za zamenika gradonačelnika Subatice. Katica Rajčić, ko i većina žena koje su živile u tom vrimenu, bavila se društveno-humanitarnim radom. Njezin suprug, Aleksandar Rajčić, bio je i direktor „Građanske banke“ podružnice Subatica, jedan od osnivača deoničkog društva pod imenom „Bon-Ton“, ko i jedan od utemeljivača “Bunjevačke prosvetne Matice” tokom 1924.godine.

Od formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918.godine Dobrotvorna zadruga Srpkinja i Dobrotvorna zadruga Bunjevaka bile su aktivne u društvenim i humanitarnim aktivnostima.

Anastazija Taza Manojlović (1889-1974)

Anastazija Taza Manojlović (1889-1974) iz jedne od napoznatiji srpski familija u varoši Dimitrijević,  učestvovala je  u organizovanju mnogobrojni dobrotvorni priredbi, pa čak i izbora za mis Subatice. Bila je  angažovana i u radu Narodne kujne „Dobro delo“, koje je osnovano na inicijativu  Dobrotvorne zadruge Srpkinja iz Subotice koje su dilile ručak sirotinji. Dobrotvorna zadruga Srpkinja u Subotici bila je humanitarna organizacija, tačnije jedna od prvi ženski udruženja sa ciljom  da stipendiraje i pomažu divojčice koji su lošijeg materijalnog stanja i nisu bile u priliki da se škuluju.

Olga Stanković (1865-1957)

Olga Stanković (1865-1957) je učestvovala ko poslanica zajedno sa svojim Subatčankama na istorijskom zasidanju 25.novembra 1918.godine u Novom Sadu.Stručna i naučna literatura do sad se nije bavila životom i radom Olge Stanković. To je dokaz nezainteresovanosti istoričara, naučnika i drugi stručnjaka prema znamenitim ženama Subotice koje su ostavile traga u svojoj varoši.Tačnije prema lokalnoj istoriji koju su „pisale“ žene. Olga Stanković bila je počasna članica Društva koja je učestvovala u mnogobrojim akcijama, koje je organizovala Dobrotvorna Zadruga Srpkinja Subatice. Rič je o prosvitnom i humanitarnom udruženju srpski žena u Austrougarskoj, koje je imalo odličnu saradnju sa sličnim bunjevačkim, jevrejskim, mađarskim i nemačkim udruženjima. Svima njima zajednički cilj je bio: organizovanje žena za rad na opštem dobru, osnivanje viši divojački škula i kulturni rad.

dio istraživanja koji pristavljen u Pragu 2018.godine na naučnoj konfereciji

Sandra Iršević